(Back) From Russia with love (and) for sale
Archievenblad
audio visueel
28 Archievenblad
Audiovisuele archieven in Litouwen: bewogen geschiedenislvan bewegende beelden
audio visueel
Archievenblad
Op verzoek van de autoriteiten aldaar voerde de KVAN in de periode 1996-1999 een project voor assistentie
in de archivering van audiovisuele materialen in het Balticum uit. Het laatste bezoek was aan Litouwen.
Verslagen van de bezoeken aan Letland en Estland staan in het Archievenblad van respectievelijk april en
juni 1999. Met het door Harry Romijn van het Gronings Audiovisueel Archief en Robert Egeter van Kuyk gelei
de seminar afgelopen juni in Vilnius, is het project nu afgerond.
Het archiefwezen weerspiegelt 's lands bewogen
geschiedenis. De oudste archieven werden in
1795 naar Moskou overgebracht. Pas in 1852 werd
het land een archief waardig geacht: het Centrale
Archief van Oude Werken in Wilno (Vilnius), in
1872 gevolgd door de dienst Gezamenlijke
Archieven van Wilno die als archief voor het hele
Gouvernement diende. Na de onafhankelijkheid
werd in 1921 het Nationale Archief opgericht, na
1940 het staatsarchief van de LSSR genoemd. Met
name na 1957 kreeg het volgens Sovjetmodel
enkele bijzondere archieven (zoals dat van de
KGB) en provinciale vestigingen. Pas op 5 decem
ber 1995 kon de Archiefwet de huidige structuur
vaststellen, die weinig afwijkt van de oude.
Budget en personele bezetting
Binnen de Archiefdienst heeft het Geluids- en
Beeldarchief een bijzondere plaats met zijn
begroting van Lt 1.600.000 en personeelsbezet
ting van 86, van wie 60 op technisch niveau. Wat
dat betreft is het archief het grootste in zijn cate
gorie.
De begroting is inclusief personele begroting. De
bedragen geven de reguliere begroting aan en
houden geen rekening met bijzondere projecten
als modernisering van gebouwen (Estland) of
bewaarplaatsen (Litouwen). De achterstandbedra
gen zijn de eigen schattingen van de diensten.
Letland kon geen schatting geven, zodat het aan
de hand van het project is berekend. Evenmin
zijn bedragen opgenomen voor de aanschaf en/of
vervanging van bijzondere apparatuur omdat
hierover intern nog geen overeenstemming
bestaat. Bovendien zoeken de archiefdiensten
naar een regionale oplossing. De omvang van de
collecties hebben de archieven zelf opgegeven.
De video- en geluidsdocumenten staan op ver
schillende soorten dragers en systemen.
Nationale Bibliotheek
Ook in Vilnius is gekeken naar andere instellingen
die audiovisuele collecties beheren, zoals de
Nationale Bibliotheek. Terwijl het wettelijk depot
daar in Estland wel bij ligt maar het archief deze
in feite begeleidt en het in Riga voor audiovisuele
materialen alleen theoretisch bestaat, dekt de
bibliotheek in Vilnius bijna 60% van de nationale
produktie. Ze bezit bovendien goede bewaar
plaatsen en ontsluit de materialen in de Nationale
Bibliografie volgens internationale regels (ISBD
NBM). Verder zijn er collecties te vinden in de
Academie van Wetenschappen, de Universiteit
van Vilnius, het Nationale Museum en andere
instellingen; echter, de materialen vormen daar
geen primaire collecties.
Kopiëren en cassettes
Wat betreft de hoofdproducenten van audiovisu
ele materialen, de zendgemachtigden, bestaan er
heel diverse situaties. In Tallinn zijn de radio- en
tv archieven slecht bezet, nog slechter gehuisvest
en met een beperkte visie geleid. In Riga zijn de
radioarchieven redelijk ontwikkeld, die van de
televisie matig en is alles slecht gehuisvest. De
radioarchieven in Vilnius zijn goed ontwikkeld en
ze verkopen ook eigen produkties op CD en cas
sette. De televisiedienst telt drie, geheel van
elkaar losstaande archieven die niet samenwer
ken. In alle drie landen is het archiveringsbeleid
enigszins dubbel. Formeel kent de Omroepwet
alleen bedrijfsarchieven; hun streven ook een
nationale collectie te vormen is dus in strijd met
de wet. De nationale archieven kunnen wel pro
gramma's selectief kopiëren en overnemen met
het uitsluitend recht van raadpleging, maar dit
wordt zelden en dan nog ad hoe toegepast. Het
probleem ligt hier zowel bij de inertie van het
beleid als bij de praktische overweging dat geen
van de instellingen zegt voldoende budget te heb
ben, noch voor het kopiëren noch voor cassettes.
Alleen Vilnius werkt actief aan een oplossing.
In alle drie landen is er tenslotte een wildgroei
van commerciële zenders die veel uit het buiten
land halen; de nationale archieven menen voorals
nog - misschien terecht - dat ze daar geen histo
risch belangrijke materialen kunnen vinden.
Selectie en beschrijving
Het is opvallend dat de beheerders van radio- en
televisiearchieven, behalve van dat van de
Litouwse Radio, niet verantwoordelijk zijn voor
selectie van programma's voor langdurige bewa
ring. De producer selecteert zelf - of niet en in
ieder geval zonder kennis van selectiebeginselen
- en het archief heeft te aanvaarden wat het ont
vangt. Dat hier noch het bedrijfsarchief noch de
nationale collectie mee zijn gediend dringt lang
zamerhand door. Daarnaast heeft conservatie
geen prioriteit, mede wegens gebrek aan dragers;
het wissen van programma's is eerder regel dan
uitzondering. Bij de Litouwse Televisie, met een
decentrale archivering, hebben de beheerders
zelf geen zeggenschap over de wijze van beschrij
ven van de materialen; die verantwoordelijkheid
December 1999
ligt bij de programmadien
sten en wordt, gezien de
resultaten, speels opgeno
men. Wel is de Litouwse
Televisie zich nu bewust van
de problemen en stelde een
aparte verantwoordelijke aan
voor de reorganisatie van de archiefdiensten.
Films en rechten
Met de - beperkte - aanwas van films is het moei
lijk gesteld. Hoewel de staatsfilmstudio's uit de
bezettingstijd op sterven na dood zijn, klampen ze
zich wel vast aan wat ze nog hebben en willen als
regel niet weten van overdracht, zelfs niet met
niet-exclusieve rechten. Een begrijpelijke hou
ding, maar ze draagt alleen bij tot grotere verwar
ring en is in die zin bijzonder effectief. Daarbij
komt dat de studio's soms deels worden voortge
zet onder andere vlag, soms vervangen door free
lance producenten maar altijd zonder veel struc
tuur. Ook zijn de auteursrechten niet geregeld.
Onder de bezetting kwamen rechten van de bij
voorbeeld in Litouwen met Litouws budget
gemaakte films aan Moskou. Ook kwamen daar als
regel de negatieven terecht en werd de exploita
tie er verzorgd, zowel van speelfilms als bepaalde
soorten documentaires. De Russische Federatie is
thans wel bereid duplicaat -negatieven te maken,
maar tegen een forse meterprijs in dollars en
bovendien met beperkte rechten. Dit laatste vech
ten de Baltische staten aan; zo confisqueerde
Letland alle voor 1990 in Letland gemaakte films
met alle rechten (zoals Nederland dat in 1944
deed met Duits materiaal), de andere twee staten
zijn nog in onderhandeling. Hierdoor zijn films uit
de bezettingstijd moeilijk toegankelijk voor herge
bruik en krijgen de archieven sedert circa 1990
alleen nog maar mondjesmaat films uit de bestaan
de collecties, zij het dat er met nieuwe producen
ten afspraken over depotstelling bestaan. In alle
drie collecties bestaan dus lacunes. Dit geldt muta
tis mutandis ook voor de geluidscollecties.
Fotocollecties en persbureaus
Alle drie archieven beheren ook een nationale
fotocollectie, die het meest aansluit op de beken
de materialen en het beste is ontwikkeld. In
Vilnius en Riga worden de foto's door het archief
geconserveerd en gescand; in Tallinn gebeurt dit
extern. Met de nationale persbureaus bestaat over-
December 1999
Archievenblad 29
Jtouwens bewogen geschiede-
lis begon lang voor de kerste
ning van het Baltische gebied.
Het oudste spoor is nog zeer
evend: de taal. In de verte ver
want aan het Lets maar veel
nauwer aan het Sanskriet. Pas
aan het einde van de 1 4e eeuw
werd het land Christelijk, in
hoofdzaak omdat de Groother
tog met de Poolse kroonprinses
trouwde. Kerstening was de
prijs voor de Poolse kroon en
landen. Litouwen-Polen strekte
zich uit van de Baltische kust bij
Tartu in Estland over Wit-
Rusland naar de Zwarte Zee.
Pas in de 1 7e en 1 8e eeuw
kwam deze Midden-Europese
grootmacht in verval door
ongelukkig verlopen oorlogen
met de gebruikelijke verwoes
tingen en epidemieën. In 1795
werd Litouwen verdeeld tussen
Rusland en Pruisen. De 1 9e en
vroege 20e eeuw zagen een
reeks opstanden, waarna onder
meer de Litouwse taal verboden
werd. In 1 905 greep Litouwen
de gebeurtenissen in St. Peters
burg aan om zich zelfstandig te
verklaren, maar pas in februari
1918 was het onafhankelijk.
Wel bleef de huidige hoofdstad
Vilnius tot 1 939 Pools. In 1 940
kwam, niet onverwacht, de
bezetting door de Sovjet-Unie,
in juni 1941 afgelost door het
Derde Rijk en in 1 944 wederom
door de Sovjet-Unie die er de
'Litouwse Socialistische
Sovjetrepubliek' (LSSR) uitriep.
Pas rond 1 956 legde het onder
grondse Verzet sedert 1 940 de
wapenen neer. Eerst in maart
1 990 kon - ook door de volks
beweging Sajudis - Litouwen
zich weer onafhankelijk verkla
ren, zij het niet zonder tegen
stand van de oostelijke bezet
ters.
Door Robert Egeter van Kuyk"
Estland
Letland
Litouwen
Personeel
33
57
86
Budget
fl.620.000
fl. 450.000
fl. 800.000
Filmcollectie
4.000.000 meter 16/35
13.000.000
6.500.000
Videocollectie
230 cass.
60
500
Geluidscollectie
22.000 doe.
20.000
11.500
Fotocollectie
250.000 doe.
500.000
185.000
Achterstand conservatie
ontsluiting
fl. 12.000.000
fl. 9.000.000
fl. 7.500.000
Bevochtigen van uitgedroogde films in
het Litouwse audiovisuele archief (foto:
H. Romijn)
In de huidige structuur van het
Litouwse archiefwezen ressor
teert direct onder de minister
president een directeur-gene
raal voor Archieven, tevens
hoofd van de Litouwse
Archiefdienst. Die omvat het
Nationaal Historisch Archief,
het Centraal Overheidsarchief
(voor de periode 1918-1 990),
het Nieuw Overheidsarchief
(voor de periode sedert
1 990), het Centraal
Registerarchief, het Bijzonder
Archief (KGB, Ministerie van
Binnenlandse Zaken, etc.
gedurende de
Sovjetbezetting), het Archief
van Kunst en Literatuur, het
Archief van Volksbewegingen
(inzake de socialistische, com
munistische en sociaal-demo
cratische partijen) en het
Geluids- en Beeldarchief.
Buiten Vilnius zelf zijn er
regionale archieven in Alytus.
Kaunas, Klaipeda, Marijampole,
Panevezys, Siauliai. Taurage.
Telsiai en Utena. Deze diensten
tellen tezamen 570 personen
van wie bijna de helft op tech
nisch niveau, en beschikken in
1 999 over een begroting van
iets onder de Lt 1 2.000.000
1 litas is fl.0,50). Naast de
Archiefdienst is er nog het
aparte Parlementsarchief
(Seimo Kanceliarija Archyvas).
