Affaire: joods geld in Zwitserland
Mensen
Nazi-geheimen inde versnipperaar
26
Door Richard Hermans en Laurens Priester
Een aantal maanden geleden werd het nieuws beheerst door een opmerkelijke aktie van een Zwitserse werkstudent
uit Zürich. Tijdens zijn ronde als nachtwaker in een Zwitserse bank trof Christopher Meili hoogst belastende docu
menten aan die voor vernietiging bestemd waren. Het ging om archiefstukken die in relatie stonden met door de
Nazi's van joodse burgers gestolen bezittingen. Meili aarzelde niet, nam een deel van de archiefstukken mee en
voorkwam zo volledige destructie.
De gevolgen waren verstrekkend. Meili werd ontslagen en vluchtte naar Amerkika. Een nieuwe
discussie brak los over de rol van Zwitserse banken in en na de tweede wereldoorlog. Waar liggen de
grenzen van de ethiek? Mag een werknemer het recht in eigen hand nemen of moet hij zich in alle
omstandigheden houden aan een gedragscode van betrouwbaarheid en loyaliteit? Of is dat maar 'een
afspraak?'
Na de opleiding tot hoger archief ambtenaar is Ineke Deserno nu
sinds tweepaar werkzaam als archivaris en recordsmanager bij de
United Nations High Commisioner for Refugees (UNHCR) in
Genève, Zwitserland.
"Nog geen maand nadat de Zwitserse federale regering op
13 december '96 een nieuw archiefbesluit had genomen over
de bezittingen van tweede wereldoorlog-slachtoffers, besloot
de vestiging van de Union Banque Suisse (UBS) in Zurich
over te gaan tot vernietiging van bestanden uit deze periode
en negeerde daarmee dit besluit. De rechtvaardiging van
haar handelwijze baseerde de bank op de regelgeving dat
klantendossiers tien jaar na het sluiten van het dossier in
aanmerking komen voor vernietiging. In een persconferentie
enige weken geleden zei de bank ook nog dat het ging om
onbelangrijke stukken waarvan de informatie met behulp
van andere stukken gereconstrueerd kon worden. Dat Meili
die stukken ontvreemdde om ze voor vernietiging te
behoeden is gevoelsmatig te verklaren. Vanuit mijn positie
als archivaris ben ik echter van mening dat hij deze kwestie
onmiddellijk in de publiciteit had moeten brengen en
vervolgens bij de daartoe bevoegde instanties een klacht had
moeten indienen. Nu heeft hij hoe dan ook het recht in
eigen hand genomen, terwijl hij wettelijk gezien de gele
genheid had de vernietiging te verhinderen! Op dit moment
worden zowel de bank als Meili gerechtelijk vervolgd en het
zal nog wel enige tijd duren voor er een uitspraak is."
Vanaf 1992 is Pierre Don bedrijfsarchivaris/documentalist bij
AEGON NV en is verantwoordelijk voor het beheer van het
Documentair Archief van de Raad van Bestuur en de museale
collectie. Daarvoor werkte hij bij het NOS Journaal als documenta
list; een stap van 'openheid' naar 'uiterst beperkte toegankelijkheid'
die wel even moest wennen.
"Bij de zoektocht naar joodse (vlucht)polissen had men het
polisnummer als uitgangspunt genomen. Zo kwam men pas
na een half jaar intern zoeken bij het concernarchief aan
kloppen. De dossiers van rechtsvoorganger Olveh van 1879
DE AVOND van
woensdag s januari
van dit jaar leek
een gewone dienst
te worden voor
Christopher Meili,
student aan dc eco
nomische hoge-
:hoo! in Zürich en sinds drie jaar
erkzaam als nachtwaker om de kost
r verdienen voor hemzelf, zijn vrouw en
vee kinderen Het beveiligingsbedrijf
aarvuor hij werkte. Wacht AG. had
e«n als werkplek de Union Bank of
witzerland fl-'BSt in de Bahnhof-
.rasse toegewezen - ten deels onde
rras labyrint waar dc geheimen van
c rijken der aarde liggen opgeslagen.
In een gemiddelde nachtdienst ieg-
e Meili op zijn ronden 35 kilometer
Werkstudent Chris
topher Meili zag tij
dens zijn ronde als
nachtwaker in een
Zwitserse bank wel
erg oude documen
ten bij de papierver
snipperaar liggen.
Interessant historisch
materiaal, dacht hij,
niet wetende dat zijn
ontdekking een nieu
we wending zou ge
ven aan hef nazi-
goudschandaal en
U
1
r 'bw
'V
1 '2 'rurrf^
4-,t
fTTTWK
min s r w a n rr
bleken uiteindelijk de oplossing te bieden. Het is aangrij
pend die naamlijsten met bedragen onder ogen te krijgen in
de wetenschap dat deze mensen bijna allemaal zijn omgeko
men. Slechts één medewerker mocht deze dossiers raadple
gen omdat het bedrijfsbelang zorgvuldigheid en geheimhou
ding vereiste. Toch heb ik nooit het gevoel gehad dat
AEGON minder verteld heeft dan er aan informatie was
opgediept. Bovendien, openheid is ook voor AEGON zelf
van belang. Ik vind dat AEGON open genoeg is, zeker in de
kwestie van joodse tegoeden is alles naar buiten gebracht.
Zelfben ik nog nooit op zaken gestuit waarvan ik zou
zeggen dat ze maar eens in de openbaarheid gebracht
moeten worden. Was dat wel het geval, dan moet ik mij
houden aan de contractueel vastgelegde geheimhoudings
plicht. Maar toch, als ik in de schoenen van Meili had
gestaan, dan had ik, gezien het menselijk leed dat hieraan
Het Eizenstat-rapport toon
hoe gewetenloos Zwitserland i
dere neutrale staten zich lijdt
Tweede Wereldoorlog hebben
en hoe coulant de VS hen ns
behandelden vanwege hun st
sche belang, onder meer in de
Oorlog
Zwitserland diende tijder
Tweede Wereldoorlog niet aiU
snionagenest voor dc geallieerd
was ook de bankier van de
waardoor deze in staat waren
internationale markt wapens,
tic. aluminium en landbouwp
ten tc kopen. Verder noemt h
port Zweden als leverancier va
ern en kogellagers aan Dui
Portugal en Turkije verschaf
Duitse oorlogsindustrie rtspt
Uit,* wolfraam en chroom
verbonden is, precies hetzelfde gedaan. Van zo'n heroïsche
daad zou ik geen spijt hebben. Maar mijn vertrouwelijke
positie bij AEGON wil ik graag houden zoals hij is."
Augustus jl. koerde de Postbank, rechtsopvolger van de Rijks
postspaarbank, een bedrag van 8,84 gulden uit aan de dochter van
een in de tweede wereldoorlog omgekomen rekeninghouder. Het leek
een goed idee om naast de archivaris van AEGON die direct bereid
ivas mee te iverken) de kivestie van joodse tegoeden en de kwestie
Meili voor te leggen aan een informatiebeheerder van een Nederland
se bank. Vandaar dat wij Ingrid Elferink. hoofd beleidsarchief
historische collectie van het concernarchief ING benaderden.
Mw. Elferink moest echter eerst ruggespraak houden met de
juridische afdeling. Op dit moment bereidt de ING zich
voor op verzoeken om informatie over 'slapende rekeningen'
bij onder andere de Postbank door de commissie van Keme-
nade. Deze commissie buigt zich over het vraagstuk van
joodse tegoeden. Helaas kreeg mw. Elferink niet de vrijheid
mee te werken aan deze rubriek. De zaak ligt te gevoelig.
Openheid, zelfs als het gaat om de vraag of zij hetzelfde als
Meili zou doen, wordt door de ING beschouwd als niet in het
belang van de onderneming. Zou het feit dat bij AEGON ex-
Den Haag Vandaag-verslaggever Ton Elias belast is met de
externe communicatie, iets te maken hebben met het verschil
tussen deze verzekeringsmaatschappij en de ING?
Peter Toebak, tot voor kort gemeentearchivaris in Breda, werkt
momenteel in Zivitserland voor Trialoog AG, Dokumentations und
Organisations-Beratung en houdt zich met name bezig met moderne
archiefvorming en archivering.
"Bij het moeizame verwerkingsproces van het verleden blijkt
in Zwitserland heel duidelijk de betekenis van archieven.
Nachtwaker Meili sprak na zijn (intuïtieve) ontdekking zelfs
de volgende woorden: 'Wenn Gott mir diese Akten in die
Hande gibt, so muss ich etwas damit unternehmen.' Via de
media raakte het voorval al snel bekend. Overal vonden dis
cussies plaats. De UBS in Zürich is een van de drie grootste
banken met internationale werking en sprak slechts van een
'bedauerlichen Fehler'. Ook publicitair toonde de bank zich
weinig professioneel. Zo ging voor de televisiecamera een
topmanager in de fout door Meili en passant van minder
eerbare motieven te betichten. Op dit moment zet UBS
vijftig krachten extra in voor het oud-archiefwerk, maar het
is moeilijk te bepalen of er nu echt heel belangrijk bronnen
materiaal verdwenen is. Er was echter zelfs van directienotu-
len sprake. En van vernietigingslijsten natuurlijk geen spoor.
Aan het belang van het onderzoek twijfelt niemand, maar ik
geloof maar ten dele dat men nu de les trekt dat archieven
bij democratie en machtsinperking een rol spelen. De
archieftraditie is hier nog niet sterk en archiveren wordt
meer met bureaucratie dan met transparant handelen in
verband gebracht. Maar men heeft wel de wil de naam van
het land te zuiveren en met een schone lei te beginnen."
100/7 SEPTEMBER 1997
27
