Voor 'nieuwe'overheidsinstellingen is het van
groot belang te weten of de wet betrekking
heeft op alle archieven die vanaf de op
richting worden beheerd of alleen op de
archiefbescheiden die na 1 januari 1996
ambtshalve zijn opgemaakt en ontvangen
De burger hoeft zich niet te ontwikkelen tot een
controleholic om toch enige controlezij het achter
af op het overheidshandelen, -beleid en -gedrag
uit te kunnen oefenen
12
13
'De koloniën en bezittingen in andere werelddelen'
De Archiefwet 1995 is een Nederlandse wet die van toe
passing is op Nederlandse overheidsorganen en is dus niet
van kracht in de andere onderdelen van het Koninkrijk der
Nederlanden, te weten Aruba en de Nederlandse Antillen12.
Zelfs al is de Archiefwet 1995 met terugwerkende kracht
van toepassing op 'nieuwe' overheidsorganen die (al dan niet
voor een gedeelte) in het verleden waren bekleed met 'enig
openbaar gezag', dan nog is zij, net als de Archiefwetten van
1962 en 1918, evenmin bedoeld voor voormalige overzeese
gebiedsdelen: Suriname (tot 1975), Nederlands Nieuw
Guinea (tot 1962/1963) en Nederlands-Indië/Indonesië (tot
1948). Eén en ander is, bij mijn weten voor het eerst,
geregeld in artikel 118 van de Grondwet 1848. Daarin staat
dat "de grondwet en andere wetten alleen voor het Rijk
in Europa verbindende [zijn], tenzij het tegendeel daarin
wordt uitgedrukt". In de Grondwet 1887 wordt deze tekst
verduidelijkt en luidt in gewijzigde vorm "De wetten zijn
alleen voor het Rijk verbindende, voor zoover daarin niet is
uitgedrukt dat zij voor de koloniën en bezittingen in andere
werelddelen verbindend zijn", (artikel 122). Overigens
komen termen als 'koloniën en bezittingen in andere wereld
delen' in de Grondwet van 1922 en in het Statuut voor het
Koninkrijk der Nederlanden van 1954 niet meer voor.
Wat bovenstaande mijns inziens interessant maakt, is dat
Nederlandse wetten van voor 1848 blijkbaar onverkort van
toepassing werden geacht op zowel Nederland als de Over
zeese gebiedsdelen. Dit zou kunnen inhouden dat instel
lingen die naar huidig begrip zouden zijn bekleed met 'enig
openbaar gezag' -en dus als 'nieuwe'overheidsinstellingen
mogen worden aangemerkt- en die een werkingsgebied
hadden buiten het Nederlandse Europese territorium, even
goed onder de werking van de Archiefwet 1995 kunnen
vallen. Hierbij laat ik in het midden of de instelling in
kwestie juridisch een Nederlandse instelling is (was) of
speciaal werd opgericht om werkzaamheden in of ten
behoeve van de Overzeese gebiedsdelen te verrichten.
Bovendien ga ik er aan voorbij of eventueel overgebleven
archieven zich nu nog in Nederland bevinden of worden
beheerd in een of meer van de (voormalige) overzeese
gebiedsdelen of zelfs in een ander land.
Vooral het bankwezen
De vraag is mijns inziens van belang omdat mag worden
verondersteld dat er bedrijfsarchieven zijn waar bescheiden
berusten van organen die alsdan als 'nieuwe' overheids
organen kunnen worden aangemerkt. Ook nu enige voor
beelden van organisaties die naar mijn mening onder deze
categorie vallen: de Curagaosche Bank uit 1828 (rechtsvoor-
ganger van de in 1962 opgerichte Bank van de Nederlandse
Antillen), de Particuliere West-Indische Bank (1828)13, de in
1827 opgerichte Javasche Bank en wederom de Nederland-
sche Handel-Maatschappij. Hoe zit het met de andere
gebieden waar misschien nog archieven aanwezig zijn van
instellingen die, naar huidig begrip, bekleed zouden kunnen
zijn 'met enig openbaar gezag' en die 'dus' wellicht als
'nieuwe' overheidsorganen aange
merkt kunnen worden? Of dit soort
instellingen ooit hebben bestaan en of
er nu wel of niet rechtsopvolgers zijn
die nu nog bestaan doet op zich niet
ter zake14. In voorkomend geval zal
onderzocht moeten worden of ze heb
ben bestaan in Zuid-Afrika (de Kaap
van 1652 tot 1795 en van 1802 tot
1806 in 'Nederlandse' handen), het
toenmalige Goudkust (nu Ghana)
waar in de 18de eeuw tientallen
'Nederlandse' forten dienst deden, het
Braziliaanse kustgebied (in Neder
landse invloedsfeer van 1624 tot 1661Formosa (Taiwan)
dat in de 17de eeuw de aanwezigheid van Nederlanders
Fort Keulen (a) aan de monding van de Rio Grande in Brazilië (Johannes
Vingboons) en het Fort Kaap de Goede Hoop (b) (Zacharias Wagenaer): ooit in
Nederlandse invloedsfeer of bezit. Nu ook 'nieuwe' overheidsorganen
kende en Ceylon (Sri Lanka) dat net als Formosa nominaal
tot aan het einde van de 17e eeuw als onderdeel van Oost-
Indië werd beschouwd.
Positief effect op openbaarheid
Persoonlijk vind ik het heel belangrijk dat de reikwijdte van
de Archiefwet 1995 is uitgebreid ten opzichte van de
Archiefwet 1962. De burger hoeft zich niet te ontwikkelen
tot een controleholic om toch enige controle, zij het achteraf,
op het overheidshandelen, -beleid en -gedrag uit te kunnen
oefenen. De betekenis van overheid hier natuurlijk in de
breedste zin van het woord. Aan die voorwaarde voldoet niet
alleen de uitbreiding van de werking van de archiefwet. Ook
de verkorting van de overbrenging van vijftig naar twintig
jaar, en daardoor in beginsel openbaarheid van archief
bescheiden na twintig jaar, speelt hierbij een belangrijke rol.
Een heuse overwinning in ons democratisch bestel.
Wel vragen, geen antwoorden
De vragen over de toepassing van de Archiefwet 1995
gingen over de problematiek van tijd en ruimte:
- heeft zij een terugwerkende kracht en zo ja, is ze van toe
passing op (delen van) archieven van (onderdelen van) orga
nen die in het verleden, naar huidig begrip, met 'enig open
baar gezag' waren bekleed. Is zij dan ook van toepassing op
organen die een werkingsgebied hadden in een territorium
dat anno 1997 niet (meer) tot het Nederlandse gerekend
mag worden? En hoe verhoudt zij zich tot de archieven van
naar huidig begrip met 'enig openbaar gezag' bekleede orga
nen die in de periode van voor de Grondwet 1848 een wer
kingsgebied hadden in de Overzeese gebiedsdelen en die
gevestigd waren in of buiten Nederland?
Resten nog mijn laatste vragen: hoe dwingend is de Archief
wet eigenlijk? Hoe ver gaat ze? Kunnen of moeten archiva
rissen en historici nu "onze"
archiefbescheiden ook buiten
de huidige landsgrenzen gaan
beheren? Moet je de Archief
wet daardoor, met deze his
torische landsgrenzen in het
achterhoofd, zien als een
onderdeel van de Europese
intergratie waarbij de huidige
staatsgrenzen wellicht ook op
dit gebied minder duidelijk zichtbaar worden? Is de nieuwe
Archiefwet, uitgaande van haar werking voor archieven van
voor 1848 in de (voormalige) overzeese gebiedsdelen een
onbedoelde aanzet tot een soort informatie-imperialisme of
moet ze worden gezien als een onderdeel van een, laat ik
zeggen, koloniale Wiedergutmachung waarvoor wellicht over
heidsgelden vrijgemaakt moeten worden die in het kader van
de ontwikkelingssamenwerking ter beschikking worden
gesteld?15
Kan de Rijksarchiefdienst op bovenstaande vragen antwoord
geven?
1 De auteur is archivaris bij de Nederlandsche Bank N.V. Hij schreef dit artikel op persoonlijke titel met dank aan Mette
Haasjes en Jos de Jong voor hun waardevolle opmerkingen.
2 Archiefwet 1962, artikel 1 lid 2 .Staatsblad 1962 nr 313.
1 Archiefwet 1995, artikel 1 lid b. Staatsblad 1995 nr 276.
Memorie van Toelichting bij de Archiefwet, hoofdstuk 5 Toelichting op de artikelen, artikel 1. Kamerstukken 11 1992/93, 22
866.
151 in de bijlage bij het 'Aanwijzingsbesluit bestuursorganen Wob en WNo'. Staatsblad 1993 nr 535. Door "de gekozen
methode van limitatieve aanwijzing van de zogenoemde zelfstandige bestuursorganen [dient] de bijlage bij dit besluit
regelmatig te worden geactualiseerd", Nota van toelichting bij 'Besluit van 4 juni 1996, houdende wijziging van het
Aanwijzingsbesluit bestuursorganen Wob en Wno', Staatsblad 1996 nr 298.
R.J.Ph. Hujiboom De reikwijdte van de nieuwe Archiefwet'. In: Od. Maandblad van de vereniging voor documentaire informati
evoorziening en administratie (SOD), nr 1, januari 1995. Blz. 1-5, aldaar blz 3.
Gewezen wordt op de inventarisatie van H.F. Munneke e.a dat onder de titel "Organen en rechtspersonen rondom de centrale
overheid" in 1983 is gepubliceerd.
L. Hovy. Archieven van Zelfstandige Bestuursorganen Archieven van verzelfstandigde overheidsorganen, Tekst van lezing op 9de
Duits-Nederlandse Archiefsymposium te Paderborn, 24 oktober 1996 (versie 2, 16 november 1996) Uitgave Rijksarchief-
dienst-PIVOT (Den Haag 1996), blz 15.
h F.C.J. Ketelaar 'Organisatie van het archiefwezen bij de (semi-)overheid' (oktober 1996) In: A. van Giessel, F.C.J. Ketelaar,
A.J.M. den Teulings (ed) Archiefbeheer in de praktijk [losbladig] (Houten 1986), blz. 1010-1 - 11
L.J.G. Nijholt Archiefwet (augustus 1996) In: G.J. van Bussel, W.M.G. Beckers (ed.) Bewaren van informatie; wet- en regelge
ving in de praktijk, [losbladig] (Alphen aan den Rijn, 1995), blz BI 140-1 - 12.
M.W. van Boven, R. Kramer, C.G.M. Noordam De Archiefwet 1995 in 100 trefwoorden (Woerden 1996).
100/4 mei 1997
